Trải qua thời gian cùng những biến thiên của lịch sử, đền chùa Hoành
Tam vẫn tồn tại như một phần không thể thiếu được trong đời sống tinh thần của
người dân, công trình kiến trúc được xây dựng, trải qua bao năm tháng, qua
nhiều lần trùng tu vẫn lưu giữ được phong cách, kiến trúc cổ truyền. Hiện nay
đền - chùa vẫn được chính quyền địa phương quan tâm tu bổ ngày một khang trang
hơn. Điều đó không chỉ đáp ứng đời sống tín ngưỡng mà còn góp phần giáo dục mọi
thế hệ người dân Hoành Tam đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” nhớ ơn các bậc tiền
nhân có công mở mang làng xã.
Đền Hoành Tam thờ đương cảnh thành hoàng Tây Phạm đại vương cùng tá
cảnh thành hoàng Hán Tây Thi. Việc thờ tự này xuất phát từ yếu tố tín ngưỡng.
Mặc dù các tài liệu về thân thế sự nghiệp của các nhân vật này còn hạn chế,
song thông qua sắc phong câu đối, đại tự có thể thấy đây là các vị thần có công
lao và ảnh hưởng khá lớn đến cư dân nơi đây.
Mặt trước chùa Hoành Tam
Ngoài ra đền - chùa Hoành Tam còn là di tích thờ Phạm Chính Tâm, Lê
Đình Phúc, Phạm Đức Trạch, đây là những người đã có công đầu trong việc tạo
dựng làng xã. Việc thờ tự tại đền xuất phát từ truyền thống “Uống nước nhớ
nguồn”, nhớ ơn các bậc tiên tổ. Đây cũng là nét đẹp văn hóa truyền thống cần
được bảo tồn và phát triển.
Đền Hoành Tam xã Hoành Sơn được xây dựng trên một khu đất rộng 2340 m2,
nằm quay hướng Đông Nam. Cổng đền được xây sát đường liên thôn, cửa ra vào xây
cuốn vành mai. Cổng được làm hai tầng tám mái tạo giả ngói ống. Đầu đao được
uốn cong mềm mại. Cổ diêm cao khoảng 0,50m, có tạo ô hình chữ nhật đại tự chữ
Hán. Qua cổng là con đường dài khoảng 50m được lát bê tông bằng phẳng dẫn tới
khu vực nội tự di tích. Khu vực nội tự được bao quanh bởi hệ thống tường gạch
cao khoảng 1m. Trước cửa đền là hai cột đồng trụ thân vuông có chạm gờ chỉ để
đắp câu đối, đế thắt cổ bồng, đỉnh đắp họa tiết nghê chầu.
Tam quan chùa Hoành Tam
Đền xây theo kiểu chữ đinh. Sân đền rộng khoảng 50m2, phần
nền được xây cao hơn mặt sân khoảng 1m có bậc tam cấp để lên xuống.
Tiền đường gồm 3 gian 2 chái, hệ thống bờ bảng xây thẳng có tạo đấu trụ
hình vuông. Bờ nóc xây uốn nhẹ về 2 phía liên kết với đầu kìm đắp họa tiết
triện tàu lá dắt. Ba gian giữa tiền đường có cánh cửa bức bàn chắc chắn. Khung tòa tiền đường gồm 4 bộ vì làm theo
kiểu thượng mê cốn, hạ bảy, xà đinh, trốn cột. Qúa giang gác lên cột hiên, các
hoành mái gối lên hai hồi tường. Gánh đỡ toàn bộ hệ thống vì kèo tòa tiền đường
là 4 cột hiên có đường kính 18 cm và 4 cột cái có đường kính 20 cm được đặt
trên chân tảng đá thắt cổ bồng. Phần trạm khắc
trên vì kèo đa phần được bào trơn đóng bén, soi chỉ kỹ càng tạo sự đơn
giản mộc mạc.
Trung đường gồm 3 gian được xây cuốn vòm nối liền với tiền đường. Gian
giữa cao và rộng nhất có đặt 1 nhang án thờ công đồng. Hai gian bên là nơi thờ
tự Tá cảnh thành hoàng Hán Tây Thi và các vị thủy tổ. Nối tiếp trung đường là
hậu cung gồm 3 gian, cửa xây cuốn hình bán nguyệt, trong có đặt khám thờ và bài
vị của đương cảnh thành hoàng Tây Hải Phạm đại vương.
Nằm cách ngôi đền Hoành Tam khoảng 15 cm về phía bên trái là chùa Hoành
Tam (tên tự là Hưng Phúc). Công trình kiến trúc gồm các hạng mục: Tam quan, bái
đường, tam bảo, hệ thống nhà tổ, phủ mẫu, tăng phòng.
Quang cảnh đền Hoành Tam
Hệ thống tam quan chùa Hoành tam
là công trình được thiết kế tỷ mỉ và đặc sắc, gồm 3 cổng, cổng chính cao khoảng
10m làm theo kiểu chồng diêm, tầng dưới cao, to hơn cả với 4 góc bổ trụ vuông,
có đắp câu đối. Cửa hình vòm cuốn vành mai có tạo gờ chỉ kép viền mép đều đặn.
Trên mái tầng này có xây hành lang hình triện tàu lá dắt tạo cảm giác hài hòa.
Tầng trên của cổng chính là gác chuông kiểu tứ trụ hai tầng tám mái lợp ngói
nam. Bốn cột trụ được đắp hình tròn với đường kính 10 cm, trên có vẽ họa tiết
long vân. Kìm nóc, góc đao được đắp họa tiết rồng chầu, hoa lá cách điệu. Cổ
diêm tạo ô hình chữ nhật trong đắp đại tự chữ Hán: “Vọng Cao Sơn” (Mong muốn được cao như núi).
Hai cổng bên thấp nhỏ hơn, được xây theo kiểu chữ đinh, mái lợp ngói
nam. Hai cột đồng trụ giáp hai phái đầu hồi có thế thắt cổ bồng, thân tạo ô
hình chữ nhật chạy gờ chỉ đắp câu đối, đỉnh đắp nghê chầu. Nối tiếp cột đông
trụ là bờ bảng được xây uốn lượn mềm mại. Bờ nóc không xây thẳng mà tạo ô vuông
có điểm xuyết hoa thị tạo cảm giác nhẹ nhàng.
Bái đường gồm 3 gian 2 chái có hệ thống cánh cửa bức bàn bằng gỗ lim
chắc chắn. Cổ đẳng chạy hà diệp thông phong bằng các con tiện dựng song song.
Hệ thống vì kèo được làm theo kiểu thượng mê cốn hạ bảy xà đinh chốn cột. Các
mảng chạm khắc trên từng cấu kiện gỗ của bộ vì mái đều được gia công khá tỷ mỷ
đẹp mắt như triện tàu lá dắt trên các ván mê, lá lật trên các xà, hình ảnh các
con bướm trên đầu các then tàu, các họa tiết tứ linh, tứ quý, hoa văn chữ thị
trên ván tàu. Hệ thống bảy tiền kéo xuống đầu tiên được uốn cong mềm mại, các
mặt cạnh bên của mỗi bảy chạm khắc các họa tiết hoa văn khác nhau như: Long uốn
thủy, trúc mai hóa long, triện tàu lá dắt…
Nằm sau tòa tam bảo của chùa còn có hệ thống nhà tổ, phủ mẫu tăng
phòng. Các công trình này tuy đều mới xây dựng nhưng vẫn tuân thủ theo phong
cách truyền thống như xây cuốn lợp ngói nam, trang trí đề tài lưỡng long chầu
nguyệt, triện tàu lá dắt. Hầu hết các hạng mục công trình chùa Hoành Tam đã tạo
nên một tổng thể kiến trúc tương đối hoàn chỉnh.
Đền chùa Hoành Tam không chỉ là nơi thờ phụng mà còn là nơi diễn ra các
sự kiện Cách Mạng của địa phương. Đền chùa Hoành Tam là nơi diễn ra các cuộc
mít tinh giành chính quyền, nơi nuôi giấu cán bộ cách mạng thời kỳ kháng chiến
chống Pháp. Cùng trong thời kỳ này chùa Hoành Tam đã có 3 nhà sư: Thích Thanh
Tuyến, Thích Tâm Thanh, Thích Tâm Thứ đã giác ngộ cách mạng cởi áo cà sa ra đi giết
giặc cứu nước. Trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ đền- chùa Hoành Tam còn là
địa điểm tiễn đưa hàng trăm thanh niên lên đường nhập ngũ.
Mặc dù trải qua thời gian lâu dài và đã nhiều lần tu sửa nhưng đền -
chùa Hoành Tam đã bảo lưu được những nét kiến trúc truyền thống. Điều này là
một minh chứng cho ý thức bảo vệ các di sản văn hóa của người dân quê hương
Hoành Tam.
Đền - chùa Hoành Tam còn là nơi diễn ra lễ hội truyền thống và sinh
hoạt tín ngưỡng hướng thiện của nhân dân địa phương. Đó là hội xuân với nhiều
nghi lễ quan trọng và hình thức vui chơi, giải trí được diễn ra góp phần giữ
gìn những thuần phong mỹ tục từ bao đời nay của người dân Hoành Tam xã Hoành
Sơn huyện Giao Thủy.
Phòng Văn hóa- Thông tin huyện Giao Thủy